ŞÖHRETOĞLU SALİH REMZİ ÜNLÜ

Şöhretoğulları Niksar’ın büyük ve köklü ailelerinden biridir. Bu aileden Hacı Dede olarak bilinen Hacı Ahmet Efendi, çocukluğunda fizik olarak son derece zayıf ve çelimsizdir. Buna rağmen 19. yüzyılın sonlarında medresede öğrenim gören babası Hacı Salih Ağa ile beraber hacca gittiği için,  küçük yaştan itibaren “Hacı” sıfatını almıştır.

Küçük Ahmet’in çok zayıf ve çelimsiz olmasına rağmen babası tarafından hacca götürülmesi ailenin diğer bireylerini bir hayli endişelendirmiştir. Çünkü o yılların koşullarında hacca gitmek zor ve meşakkatli bir iştir. Uzun süren yolculuktan dönüşte, Samsun’da vapurdan inerken Ahmet’in babası Hacı Salih Ağa ölür ve orada bir cami avlusuna defnedilir.(1) Hacı Ahmet tek başına Niksar’a gelir. Birkaç yıl sonra da –erken sayılacak bir yaşta- akrabaları olan Bektaşoğullarından Hulûsi Efendi’nin halası Fatma Hanım’la evlenir. Bu evlilikten doğan dört çocuğun en büyüğü ve tek erkek olanı Salih Remzi Ünlü’dür.

İlkokulu (mekteb-i iptidai) Niksar’da okuyan Salih Remzi’yi ailesi tek erkek çocuk olduğu için daha fazla okutmak istemezler. Çünkü Niksar’da ilkokul sonrası gideceği başka okul yoktur ve ailesi de onu gurbete göndermek yerine ticaretle uğraşmasını ister.

Ancak bir gün Salih Remzi ailesinden habersizce okumak için Niksar’dan kaçar. İlk gittiği yer Harput(Elazığ) tur. Ortaokulu (mekteb-i rüşdî) orda bitiren Salih Remzi, orta tahsilinin bir kısmını (mekteb-i  i’dadî) Trabzon,  bir kısmını da İstanbul’da tamamlayıp, o zamanın en gözde yüksek okulu (mekteb-i âli) olan Teknik Okul’un inşaat fakültesi bölümüne girer.

19.yy’ın sonlarındaki Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal durumu düşünüldüğünde, küçük bir çocuğun okuma aşkıyla evinden kaçarak, hem çalışıp yaşamını sürdürmesi hem de bir taraftan öğrenim görmesinin ne kadar zor olduğu kolayca anlaşılır.

Oğullarının özlemiyle anne Fatma Hanım’la babası Hacı Ahmet Efendi de zor günler geçirmektedirler. Oğluna yazdığı bir mektupta Hacı Ahmet Efendi, “…senin hasretinden gözlerimiz nem-nâk oldu”(2) der.

Salih Remzi, o dönemde Niksar’da yüksek öğrenim gören birkaç kişiden biri –belki de- ilkidir.(3)

Devr-i Hürriyet’in başlarında (Osmanlı Devleti’nde kanun-ı Esasi’nin yeniden yürürlüğe konduğu 23 Temmuz 1908’den meclisin kapatıldığı 21 Aralık 1918’e değin süren anayasalı ve parlamentolu yönetim dönemi) Salih Remzi Bey genç bir mühendistir ve İstanbul Şehr-emâneti’de (İstanbul Belediyesi) Osmanlı’nın bir memurudur.

Avusturya veliaht prensi Franz Ferdinand’la karısının 28 Haziran 1914’te Bosna’da öldürülmesiyle başlayan Birinci Dünya Savaşı sırasında Salih Remzi Kars’ta ihtiyat zâbiti (yedek subay) olarak askerliğini yapmaktadır.

Alman muhripleri “Goeben” ve “Breslau” nun Çanakkale Boğazı’nı geçerek 10 Ağustos’ta Marmara’ya girip, İstanbul’daki havayı Alman yanlısı Enver Paşa lehine çevirmesi, muhriplerin Osmanlıya satılmış gibi gösterilerek Yavuz ve Midilli adı altında Karadeniz’e açılarak Odessa ve öteki Rus limanlarını bombalaması üzerine 1 Kasım’da Rusya Osmanlı’ya savaş açar. İhtiyat Zabiti Salih Remzi de kendini savaşın içinde bulur, Ruslar’a esir düşer.

1917 devrimiyle başlayan süreç içerisinde Ruslar Kars’tan çekilmeden önce, Esir-Mühendis Salih Remzi’ye, Kars’ın inşaa ve onarılmasında görev verirler. Devrim sonrası çekilirlerken de Salih Remzi’yi beraberlerinde götürürler.

Salih Remzi yıllar sonrası, yedi yıl süren Sibirya’daki esaret günlerini, kendisi gibi mühendis olan, kız kardeşi Halise Özbay’ın torunu Ziya Ünal Özbay’a şöyle anlatır:

“1917 yılında Rus askeri Kars’tan çekilirken, bizleri de beraber götürdüler. İlkönce Batum’a gittik. Batum’da bir kısım esirleri serbest bıraktılar. Ancak kendi işlerinde kullanabilecekleri teknik işlerden anlayan nitelikli esirlerini salıvermediler. Ben Batum’da bir ara tesadüfen Niksar’da mahallelim olan Kadayıfçılar’ın Abdullah Efendi’yi gördüm. Ayaküstü kısaca görüştük. Abdullah Efendi serbest bırakılan esirlerdendi. Benim Ruslar’ın elinde olduğumu, Niksar’a dönünce aileme o söylemiş.

            Yedi yıl süren Sibirya’daki esaretimin ilk üç yılında, altı ayda bir memlekete sağlık durumumu bildiren bir kart göndermeme müsaade ettiler. Daha sonra ise haberleşmeyi yasakladılar. Bu arada beni Sibirya’daki çeşitli kentlerde teknik eleman olarak çalıştırdılar.  Ben esaretim boyunca hiç ümidimi kesmedim. Kendimi kapıp koyvermedim. Kılığıma kıyafetime özen gösterdim. Hergün tıraş oldum. Bu arada Rusçayı da öğrendim.

            Herhalde diğer esirlerden farklı olan bu yanımla dikkatlerini çekmiş olmalıyım ki, kamp komutanının eşi ve kızı bana mültefit davranıyorlar, beni kollayıp koruyorlardı.

            Esaretimin yedinci yılı biterken, ailesi bana çok yakınlık gösteren bu kamp komutanının başka bir yere tayini çıktı. Bir gün komutanın eşi ve kızı bana: “Biz buradan gidiyoruz. Giderken seni de, gizlice bu esaretten kurtarmayı düşünüyoruz. Seni trende eşyalarımızın arasına saklayıp, Türk sınırına yakın bir yerde bırakacağız. Ondan sonra sen başının çaresine bakarsın” dediler.  İlkönce bunu şüpheyle karşıladım. Ama sonradan bu teklife “evet” dedim.(4)

            Beni trenden indirdiklerinde her taraf kış-kıyametti. Hava buz gibi soğuktu. İki gün aç susuz yürüdüm. Sonunda kendimi kaybetmişim.

            Gözlerimi açtığımda, kendimi, bir ahırda, gübre yığınının içine gömülmüş halde buldum. Beni donmak üzere iken bulan Türk köylüleri imiş. Bana büyük ilgi gösterdiler. İyi oluncaya kadar baktılar, misafir ettiler. Onların iyiliğini hiç unutamam. Sonra da bana bir at vererek memleketime doğru yolcu ettiler.”

            Bir ay sonra Salih Remzi Bey yorgun, perişan bir halde Niksar’a girerken, kendisini ilk önce, çocukluk arkadaşı, Bardakçıoğullarından Bâbap Recep Efendi görür. (Recep Efendi,  Gazi Ahmet İlkokulu’nda hizmetliydi.) Hemen Arasta Kahvesi’nde oturmakta olan babası Hacı Ahmet Efendi’ye müjde verir. Hacı Ahmet Efendi çok şaşırır. Çünkü dört yıl oğlundan haber alamayınca aile olarak onun öldüğüne karar vermişler ve ruhu için mevlit bile okutmuşlardır. Ama Hacı Ahmet Efendi’nin yüreğinin bir köşesinde hâlâ bir ümit olmalı ki,  “Eğer oğlum sağ salim evine dönerse bir inek kurban edeceğim” şeklinde de bir vaadi vardır.

Salih Remzi eve girmeden önce bu söz yerine getirilir. Ancak bu arada, öldü zannettiği oğlunu canlı olarak karşısında gören anne Fatma Hanım’ın sevinç ve şaşkınlıktan dili tutulur. (Fatma Hanım ömrünün sonuna kadar bu şekilde kalır.)

Bir süre Niksar’da kalan Mühendis Salih Bey İstanbul’a dönmeğe karar verir. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin, İstanbul Belediyesi kadrosunun içinde yer alır.

Birçok önemli projeye imza atan Salih Remzi Bey, bir ara belediyeden ayrılarak serbest müteahhitlik yapmak ister. Ancak çok dürüst ve titiz yapısı gereği bu işi yapamayacağını anlayarak tekrar resmi görevine döner.

Yeni görevi Yıldız Teknik Okulu’ndadır. Bu okulun öğretim görevlisidir ve emekli oluncaya kadar da bu görevde kalacaktır.

Görevi sırasında kimseye farklı davranmaz. Dürüst ve çalışkandır. Hiç kimseden hak etmediği bir şeyi talep etmez ve hak etmeyene de hiç yardımcı olmaz. Örneğin öz kız kardeşlerinin çocukları öğretim görevlisi olduğu okulun sınavlarına girerler. Ancak Salih Remzi Ünlü onlara bile aracılık yapmaz. (Bu iki yeğeninden biri eczacı Sıtkı Şöhretoğlu, diğeri de merhum Ziraat Mühendisi Necmettin Özbay’dır.)

Bir gün dersi kaynatmak isteyen öğrencileri tahtaya yumurta akı sürerek, tebeşirle yazı yazılmasını önlemek istemişler. Durumu gören Remzi Bey,  “Arkadaşlar, devlet bu dersi işlemek için bana para veriyor. Bu 45 dakikayı boş geçirirsem aldığım para haram olur” diyerek bir sandalye üzerine çıkıp tahtanın yumurta akı sürülmemiş kısmını kullanarak dersini işler.(5)

2525 sayılı soyadı yasasının çıktığı 21 Haziran 1934 te, aile lâkabı olan Arapça  “şöhret” sözcüğünün Türkçesi olan “ünlü” sözcüğünü soyadı olarak alır.

Bir süre Tatavla’da (Kurtuluş) bir Rus madamın evinde pansiyoner olarak yaşayan Salih Remzi  –ki, bu madamla bir de gönül ilişkisi olduğu söylenir-  bilim adamlığının yanı sıra entelektüel kesimle de iç içe bir yaşam sürmektedir. Örneğin ulusal kültürümüzün gelişmesinde büyük emeği olan, bir dönem milletvekilliği de yapan yazar ve edebiyat tarihçisi Agâh Sırrı Levend ve l998 yılında, 92 yaşında kaybettiğimiz hocaların hocası, Yahya Kemal’in en yakın dostlarından olan edebiyat öğretmeni Salim Rıza Kırkpınar samimi arkadaşı ve akşamları kurdukları çilingir sofralarını paylaştığı bir dostudur.

Kurtuluş’taki Rus madamdan ve evinden ayrıldıktan sonra kaldığı bekâr evine bir kış akşamı döndüğünde, evin soğukluğuna ve dağınıklılığına bakarak evlenmeye karar verir. Ve hemen,  meslektaşı ve Yıldız Teknik’in müdürü olan Vakkas Aykut Bey’in baldızı Fevziye Hanım’la evlenir. Tarih, 2. Dünya Savaşı yıllarıdır. Yaşı ellidir. Bu evlilikten Semra isimli bir kızı olur. (Semra Evyap, Duru ve Arko sabun fabrikalarının sahibi Fikret Evyap’la evlidir.)

Salih Remzi Bey meslek yaşamında çok önemli işler yapar. Örneğin; İstanbul’da Haliç üzerine kurulmuş, Unkapanı ile Azapkapı’yı birbirine bağlayan, 2. Mahmut’un emriyle1837’de yapılan, 1912 de tadil edilen ve 1936 yılında büyük bir fırtına sonucu yıkılan Unkapanı Köprüsü’nü yeniden yapan Fransız firmasını denetleyen tek Türk mühendis Salih Remzi Bey’dir. (Bu köprü477 metreuzunluğunda25 metregenişliğindedir.)

Salih Remzi Bey, Cumhuriyetin ilk yıllarında İstanbul’un imar planının hazırlanmasında büyük görevler üstlenir.

Dönemin valisi ve belediye başkanı Muhittin Üstündağ’dır.(6)

Dönem Atatürk devrimlerini uygulama ve kesinleştirme dönemidir. 1884 Sakız doğumlu olan Muhittin Üstündağ, İstanbul’un imar planının hazırlanmasına önayak olur.

Halkının çok büyük bir kısmını Rumların oluşturduğu Tatavla’da (Kurtuluş’ta) 1929 yılı kış aylarında büyük bir yangın çıkar. Yangın 24 saatte, tepeden Dolapdere’ye kadar hızla yayılır ve hemen hemen tüm Rum binaları yanar. (Bu yangında nedense o yörede bulunan kamu binalarına hiçbir şey olmaz) Yangından sonra Tatavla,  Kurtuluş ismini alır.

Henüz kadastrosu yapılmamış ve imar planı olmayan bu bölgenin yeniden düzenlenmesinde Salih Remzi Ünlü’ye görev verilir. (Cumhuriyet döneminde kadastro ile ilgili ilk yasal düzenleme l925’te yapılmışsa da, kentlerde kadastro çalışmalarına Aralık 1934’de çıkartılan 2613 sayılı Kadastro ve Tapu Tahriri Kanunu’yla başlanmıştır.)

Mühendis Salih Remzi Ünlü verilen görevi üstün bir başarıyla yerine getirir. Yangın yerlerinin yeniden mülk sahiplerine dağıtılması gibi bir işin üstesinden hakkaniyet ölçüleri içerisinde yüzünün akıyla çıkar.

Bu konu ile yakından ilgilenen Atatürk, Vali Üstündağ’ın önermesiyle Salih Remzi Bey’e teşekkür eder.  O da bu onuru ömrünün sonuna kadar özenle muhafaza eder.

Remzi Bey, Niksar’da babasından kendisine kalan gayr-i menkul hissesini yakınlarına satar. (Ev, Pazar yerindeki sergen, vb.) Eline geçen paraya memuriyetten biriktirebildiği üç-beş kuruşu da ekleyerek kendine mütevazi bir daire alır.

Ve 1971 yılında 84 yaşında ölürken kızına  “Yavrum, ben sana bu ufak dairenin dışında başka bir mal mülk bırakamıyorum. Ancak unutma ki, sen, daima övünç duyacağın şerefli ve erdemli bir babanın manevî mirasına sahipsin” der.

***

Yaşam öyküsünü kısaca anlattığım Şöhretoğlu Salih Remzi Ünlü sadece geride bıraktığı aile bireyleri için değil, tüm Niksarlı hemşerileri için de övünç kaynağıdır. O’na “ışıklar içinde yat” derken, aziz hatırası önünde saygı ile eğiliyorum.

***

 

 

Dipnotlar:

(1) Şöhretoğlu Hacı Salih Ağa’nın hacdan dönerken Samsun’da ölümü üzerine merhum Tokat Senatörü Zihni Betil’in dedesi Zihni Efendi tarih düşürmek için bir şiir yazmıştır. Mezar taşındaki bu şiir şöyledir:

 

“Bîvefa dehre sakın aldanma yoktur lezzeti

Lâcerem takibeder ziruhu mevtin şerbeti

 

İşte Niksar eşrafından Hacı Salih Ağa kim

Şöhret-i zâde deyu meşhurdu nam-ı şöhreti

 

İttiga rahına öyle iltica etmişti kim

Bîkusur ifa ederdi cümle farz-ı sünneti

 

Hanedanı asr idi, hem de sahiyyütta-âb idi

Hasılı mebzul idi miskine nan-ü nimeti

 

Bildi gerdûn-u fenanın bîbeka olduğunu

Hak rızasın bulmaya etmişti halis niyeti

 

Aldı mahdumun beraber azmi haccetti bu sal

Yüz sürüp Beyt-ül hareme buldu feyz-ü rif’ati

 

Avdetinde oldu keyfsiz geldi Samsun şehrine

Hükm-ü ferman-ı ilâhi kıldı burda rıhleti

 

Çün feda etti hüda rahında cism-ü canını

Haşredek kabrine yağsıngirdigârın rahmeti

 

Asrımızda az bulunur böyle memduh-ül hisal

Anın için suznâk oldu bu zatın firkati

 

Say-i meşkur, haccı makbul,zenbi de mağfur ola

Ol şefaatkârımız fahr-ü risalet hörmeti

 

Kim ziyaret eder ise iş bu zatın kabrini

Okuya Allah içün seb’al meseni

Çıktı bir hâtif, dedi tarh-i tamın Zehniya

Can kuşu pervaz ile buldu o demde cenneti

(Şair Zihni Efendi, “ebced” hesabıyla Hacı Salih Ağa’nın ölüm tarihini bildirmiştir. Ebced hesabı, eski sâmi alfabe sırasına göre tertiplenmiş, Arapçaya mahsus sesleri gösterir harfler ilave edilmiş ve bu sıraya göre harflere birden ona sıra ile, ondan yüze onar onar, yüzden bine yüzer yüzer olmak üzere birer sayı değeri verilmiş olan Arap harflerinin diziliş sırası ve bütünüdür. Şiirden Hacı Salih Ağa’nın rumi 1306  (milâdî 1890) yılında öldüğünü öğreniyoruz.

 

(2)  “nem-nâk” Farsça birleşik bir sıfattır. “Nemli”, “yaşlı” anlamına gelmektedir. Remzi Bey’in Yeğeni Avukat Ulvi Şöhretoğlu, lise ve üniversite öğrenimi yaptığı yıllarda sık sık dayısı ile konuşmalar yapmış ve bunları ailesiyle ilgili yaptığı soyağacına not etmiştir

 

(3) Niksar’da uzun süre belediye başkanlığı yapan Hakkı Tahmisçioğlu ile kardeşi Müftü Sait Tahmisçioğlu’nun da yüksek tahsilli olduğu söylenmektedir. Ancak, Hakkı Tahmisçioğlu’nun oğlu Cavit Tahmisçioğlu ile görüşmeme rağmen bu konuda bir belge elde edemedim. (“Niksar’da İz Bırakanlar” dizisinde ‘Tahmisçioğlu Kardeşler’ ayrıca anlatılacaktır)

 

(4) Salih Remzi Bey kamptan kaçırıldıktan sonra bölgede kuvvet kazanan Ermeniler kampı basarlar ve oradaki esirleri katlederler.

 

(5) Bu olayı, Ulvi Şöhretoğlu yd.sb.lığını yaparken devre arkadaşı –Salih Remzi Bey’in öğrencisi- Mühendis Doğan Sığındı’dan dinler.

 

(6) O yıllarda valilik ve belediye başkanlığı aynı kişi tarafından yürütülmektedir. Üstündağ bu göreve 14.07.1928’de atanmış ve 10 yıl, 4 ay, 20 gün bu görevde kaldıktan sonra 04.12.1938 tarihinde görevden ayrılmıştır.

 

(Bir teşekkür notu: Bu yazıyı hazırlarken ellerindeki bilgi ve belgeleri bana aktaran,Salih Remzi Bey’in Yeğeni Osman Nuri Özbay oğlu arkadaşım Mühendis Ünal Özbay’a; yine Salih Remzi Bey’in küçük kız kardeşi Hâdise Şöhretoğlu’nun oğlu arkadaşım Avukat Ulvi Şöhretoğlu’na teşekkürlerimi sunuyorum.) H.K.